Achub cam yr amhersonol

Yn ddiweddar, dechreuodd rhywun edefyn o dan y teitl “pucker Welsh” ar ForumWales yn cwyno bod y Gymraeg wedi mynd yn anodd ei deall.  Un o Fôn ydoedd ond bu’n byw yn Lloegr am flynyddoedd cyn dychwelyd i’r Ynys i fyw.

Ei gwyn oedd na allai ddeall Cymraeg cyhoeddus.  Bu mewn darlith ar hanes capeli, meddai, a deall bron ddim.  Roedd Cymraeg ysgrifenedig yn rhy anodd iddo hefyd gan fod pobl yn defnyddio geiriau dieithr fel brwdfrydig, cyfreithiol, anhygoel a tuedd rhywiol. Roedd ei ffrindiau’n cytuno ag ef, meddai. Roedden nhw bob amser yn darllen yr ochr Saesneg mewn dogfennau dwyieithog ac yn llenwi ffurflenni yn Saesneg.

Doedd hyn ddim yn sioc fawr i mi.  Mae’n siwr i’r dyn yma fynd trwy’r system addysg Saesneg ac nad oedd ganddo lawer o ddiddordeb mewn darllen Cymraeg pan oedd yn ifanc. Yna, bu i ffwrdd am flynyddoedd. Does ryfedd felly bod ei Gymraeg braidd yn rhydlyd.

Mae’n hen stori bod llawer o Gymry Cymraeg naturiol yn troi at ddarllen y Saesneg os oes dewis. Grym arfer ac ofn dogfennau swyddogol sy’n gyfrifol i raddau helaeth mae’n siwr.  Do’n i ddim yn poeni’n ormodol am hyn.

Yna, yr wythnos ddiwetha, fe ges gip ar y Western Mail dros frecwast a chael blas ar golofn Hafina Clwyd.  Dim byd anghyffredin – ysgrif ddigon twt am arwyddocâd gemwaith.

Ganol bore, dyma neges ymddangos ar wefan gyda dolen i’r erthygl honno gan ddweud “dydi o’n SICR ddim yn steil newyddiadurol Cymraeg” a bod yr iaith yn “wltra cywir = anodd”. Doeddwn i ddim yn deall. Nid stori newyddion oedd hon lle mae angen cymryd llawer o wybodaeth i mewn yn sydyn. Colofn wadd ydoedd, lle mae cyfle i draethu’n weddol faith a hamddenol.  Welwn i ddim byd yn arbennig o anodd amdani. Holais y bostwraig beth roedd hi’n ei weld yn anodd a dywedodd bod yr iaith yn “debyg iawn i lot o’r cyfieithu rhy gywir sy o gwmpas”.

Ydi hi’n dweud y dylai cyfieithu fod yn anghywir? Go brin.

Tybed ai cyfieithu rhy llythrennol mae’n ei olygu?

Mae’r llyfr Cymraeg Clir yn rhoi enghraifft e.e. Cyfieithu:

“Children in the 6 to 8 year-old age range are naturally still orientated towards their own homes and families.”

fel

“Mae plant yn yr amrediad oedran 6 i 8 oed yn naturiol wedi eu cyfeiriadu tuag at eu cartrefi eu hunain a’u teuluoedd”

yn hytrach na rhywbeth fel

“Mae bywyd plant 6-8 oed yn troi o amgylch eu cartrefi a’u teuluoedd.”

Mae hynny’n gallu gwneud darn Cymraeg yn anodd i’w ddeall.

Ond beth sy’n anodd am y darn hwn?  Mae Hafina Clwyd yn defnyddio:

a) ffurfiau ffurfiol y ferf “bod” fel “yr wyf”, “nid wyf”, “wyf innau”, “yr oeddwn innau”, a “fûm i ddim”;

b) berfau amhersonol:  “agorwyd arddangosfa”, “gwnaed fy modrwy”, “aed â ni”, “eglurir mai dylanwad Affricanaidd …”,

c) ffurf fer y ferf, “yr hyn a wna yw ..”, “pethau olaf y dymunwn eu gwisgo”, “cawsom fargen”, “darganfyddais” (nid “darganfûm”, sylwch),

ch) ambell air gweddol ddierth: “muriau”, “amheus o ddilysrwydd y gosodiad”, “heglog”, “lifft guddiedig”, “werthfawrocaf”, “chwilfrydig”.

Ai dyma sy’n gwneud yr iaith yn anodd?

Nawr dyma broblem.  Hyd y galla i gasglu, mae’r un a gwynodd yn ferch ifanc broffesiynol o ardal Gymraeg sy’n gweithio trwy gyfrwng y Gymraeg. Mae’n sgrifennu Cymraeg anffurfiol yn ddidrafferth. Dyma’r union fath o bobl y bydden ni’n dymuno iddyn nhw ddarllen yr ochr Gymraeg ar daflenni dwyieithog a llenwi ffurflenni Cymraeg.

Os nad yw pobl fel hi’n gyfforddus â dogfennau Cymraeg, pwy sydd?  Ydi hi ei hunan yn gweld yr iaith yn anodd ‘ta meddwl am bobl eraill mae hi?

Ydi ffurfiau byr a ffurfiau amhersonol berfau yn achosi trafferth i bobl erbyn hyn?

Rhaid dweud fy mod i’n reit hoff o’r amhersonol – mae’n dwt ac yn daclus.

Disgwylir i’r gwaith gael ei wneud yfory.

Credir bod y lleidr wedi dianc.

Be well?  Mae Cymraeg Clir yn ein hannog i osgoi’r amhersonol ac mae’n siwr bod rheswm dros hynny weithiau, ond mae’n gallu bod yn handi iawn, yn enwedig os yw lle’n brin.

Beth felly mae pobl sy’n ysgrifennu Cymraeg a chyfieithwyr i fod i’w wneud? Yn sicr mae angen meddwl am y gynulleidfa ond weithiau wyddon ni ddim pwy yw’r gynulleidfa. Allwn ni ddim anelu at bobl ag oedran darllen o 9 neu 10 trwy’r amser neu fydd y Gymraeg yn mynd yn beth tila a di-liw.

Roedd ffrind o gyfieithydd yn arfer dweud y dylem gyfieithu fel yr ydyn ni’n gweld yn dda ac mai problem y darllenwyr oedd hi os nad oedden nhw’n deall.

Mae’n hawdd dweud y dylai’r darllenwyr wneud rhywfaint o ymdrech i ddeall y Gymraeg ond faint sy’n mynd i wneud hynny os oes ‘na ddewis?

Mae ‘na rywfaint o snobyddrwydd o chwith ymhlith y Cymry Cymraeg hefyd gyda rhai’n ymffrostio nad ydyn nhw’n darllen Cymraeg.  Ymddangosodd sylw o dan erthygl Hafina Clwyd ar y we (nid gan y sawl a gododd y mater i ddechrau):

“Ymserchaf yn llawen yn eich erthygl. Erthgyl fel nas gwelwyd ei bath yn eich papur cenedlaethawl erioed. Canys anarferawl yw gweled ieithwedd gywrain a difrycheulyd megis yr hyn a sgrifbiniwyd uchod. Hyderaf taw ond dechreu yw’r hyn a gyflwynir gerbron eich darllenwyr, ac na fydd achos pellach i fyned at fratiaith newydd bapurau ereill, eithr gwared ni rhag drwg. Amen.”

I be? Doedd ‘na ddim byd yn yr erthygl oedd yn haeddu’r fath wawd. Doedd ‘na ddim ymdrech o gwbl i sgrifennu Cymraeg mawreddog, chwyddedig. Mae yna frawddegau syml fel “Fel bron pob merch yr wyf yn mwynhau gwisgo tlysau ac y mae pob modrwy sydd gen i yn adrodd rhyw stori neu’i gilydd.”  Darllenais trwy’r erthygl i chwilio am frawddeg anodd i’w dyfynnu ond welais i ‘run.  Os na chaiff colofnydd ysgrifennu ysgrif mewn iaith raenus a synhwyrol, gwae ni!

Ydi’r ffaith ei bod wedi dod yn ffasiwn i ysgrifennu Cymraeg anffurfiol – Cymraeg gweddol lafar – ar y we – ar fforymau fel maes-e a gwefannau fel bebo, facebook a twitter yn golygu bod Cymraeg safonol, graenus, wedi mynd yn ddierth i bobl ac nad ydyn nhw’n teimlo’i fod yn perthyn i’w byd nhw?

Ydi pobl sy’n darllen ac yn ysgrifennu Cymraeg yn weddol hawdd yn byw mewn bybl sydd ar fin byrstio?